Uczeń z Zespołem Aspergera a wybór ścieżki edukacyjno-zawodowej

Każdy młody człowiek chce, aby nauka w szkole była interesująca, a praca w życiu dorosłym przynosiła mu satysfakcję. Chociaż powszechny dostęp do edukacji jest jednym z największych dobrodziejstw współczesności, młodzi ludzie stojący przed decyzją dotyczącą wyboru  drogi życiowej wymagają profesjonalnej pomocy.

Młodzież jest najczęściej niezdecydowana, niedoinformowana i nieprzygotowana do podjęcia tej  tak ważnej decyzji, więc sytuacja wymaga szerszego włączenia wielu instytucji służących im pomocą. Fachowa pomoc powinna  prowadzić do wyboru zawodu, który nie tylko będzie przynosił korzyści materialne , ale będzie zgodny z zainteresowaniami, wartościami i wewnętrznymi celami jednostki.

Podjęcie decyzji o wyborze zawodu jest trudnym etapem w życiu każdego ucznia. W kontekście postępującej globalizacji oraz wyzwań stawianych przez szybko zmieniającą się rzeczywistość edukacja, bardziej niż kiedykolwiek, wymaga świadomych i celowych działań, ukierunkowanych na wyposażenie młodego człowieka nie tylko w wiedzę, ale też pomóc mu rozwinąć elastyczną osobowość, umożliwiającą  szybką adaptację w społeczeństwie.

Dla rozwoju kariery młodego człowieka istotne wydaje się spotkanie odpowiednich osób, potrafiących pokazać mu jego możliwości oraz różnorodne ograniczenia przy wyborze szkoły i zawodu. Szczególne znaczenie ma pomoc udzielana uczniom  posiadającym orzeczenie o potrzebie  kształcenia specjalnego w wyrówny­waniu ich deficytów, rozwijaniu zdolności, kształtowaniu odpowiednich relacji z otoczeniem, wzmacnianiu ich samoakceptacji i poczucia własnej wartości. Są wśród nich  osoby o różnorodnych potrzebach i predyspozycjach – niektórych cechuje specyficzne funkcjonowanie poznawcze, wymuszające szczególny sposób nabywania wiedzy i umiejętności.

Co oznacza pojęcie „uczeń niepełnosprawny”?  Uczeń niepełnosprawny to uczeń z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, wydanym z racji niepełnosprawności. Przepisy podają katalog dziewięciu rodzajów niepełnosprawności, uprawniających do uzyskania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Orzeczenia mogą otrzymać dzieci: niesłyszące, słabosłyszące, niewidome, słabowidzące, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym,  z autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi.

W Polsce mamy podwójny system orzekania o niepełnosprawności dzieci. Orzeczenia wydane przez Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności nie mają przełożenia na edukację, dają zupełnie inne uprawnienia, np. możliwość uczestnictwa w turnusach rehabilitacyjnych współfinansowanych przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Aby dziecko mogło korzystać w placówce oświatowej z rozwiązań dedykowanych uczniom niepełnosprawnym, musi posiadać orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Istniejąca sytuacja podwójnego orzecznictwa jest bardzo niekorzystna dla dzieci i ich rodziców. Wprowadza zamęt, bo niektóre dzieci uznane za niepełnosprawne przez Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności nie dostaną orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Dotyczy to w szczególności dzieci z chorobami przewlekłymi (schorzenia neurologiczne, metaboliczne, genetyczne, układu pokarmowego, oddechowego i in.). Z kolei dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim otrzymają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, ale nie orzeczenie o niepełnosprawności. W programie edukacji często brakuje ekspertów i organizacji, które mogłyby uświadamiać uczniom posiadającym orzeczenia o kształceniu specjalnym w zakresie aktualnej sytuacji na rynku pracy oraz określenia ścieżki edukacyjno – zawodowej.

Doradztwo edukacyjno-zawodowe winno brać pod uwagę przede wszystkim specyfikę każdego ucznia. Rodzice dzieci, które posiadają orzeczenia o kształceniu specjalnym ze względu na niepełnosprawność,  skupiając się na realizowaniu ich  szczególnych potrzeb „tu i teraz”, zazwyczaj w  mniejszym stopniu myślą o wyborach kierunku zawodowego czy predyspozycjach zawodowych swoich dzieci, dlatego w tej kwestii również rodzice  wymagają wsparcia specjalistów i profesjonalnego doradztwa.

Kluczowym  jest  tu  odpowiednie  wykorzystanie potencjału uczniów, czyli w zależności od potrzeb – wyrównywanie deficytów, bądź rozwijanie ponadprzeciętnych zdolności, jak również kształtowanie  odpowiednich  relacji z otoczeniem  (relacje  z rówieśnikami, wspólnota ze społeczeństwem, poczucie przydatności), akceptacja siebie i poczucie własnej wartości.  Ponadto istotne jest określenie ograniczeń zdrowotnych ucznia przy wyborze szkoły, zawodu lub poszukiwanie możliwości rozwoju ponadprzeciętnych zdolności.

Warto podkreślić, że ostateczna decyzja dotycząca planowania przyszłości należy do ucznia i jego rodziców. Ponadto należy pamiętać, że w kwestiach medycznych i dotyczących przeciwwskazań do nauki i wykonywania zawodu kompetentni w orzecznictwie są wyłącznie tzw. lekarze medycyny pracy, a nie doradcy zawodowi.

Uczniowie z niepełnosprawnością mają zwykle, choć w różnym stopniu i zakresie, ograniczoną zdolność do pracy na skutek obniżenia sprawności funkcjonalnej organizmu, co oznacza, że może być im trudniej samodzielnie ocenić swoje możliwości zawodowe i szanse na rynku pracy. Podjęcie niewłaściwej lub przypadkowej decyzji zawodowej ma dla osób z niepełnosprawnością daleko poważniejsze konsekwencje niż dla pełnosprawnych (narażenie na zbędny wysiłek związany z uzyskaniem kwalifikacji zawodowych, który następnie nie owocuje możliwością podjęcia pracy może prowadzić do rezygnacji z dalszej rehabilitacji zawodowej i aktywności zawodowej).

Warto pamiętać, że wybór właściwego zawodu dla ucznia z orzeczeniem, zgodnego z aspiracjami, możliwościami zdrowotnymi i intelektualnymi, zdobycie go przez różne formy edukacji lub kształcenia pozaszkolnego może być podstawą do rehabilitacji społecznej i zawodowej, do osiągnięcia zaradności, samowystarczalności, do pełnego wchodzenia w role społeczne i rodzinne. Wielu teoretyków rehabilitacji – właśnie adekwatnemu wykształceniu  i zatrudnieniu przypisuje ogromną rolę w całym procesie rehabilitacji i integracji społecznej. To nie tylko zwiększona niezależność ekonomiczna,  lecz także uczestnictwo w życiu społecznym, kontakty nie tylko zawodowe, poczucie przydatności i wspólnoty ze społeczeństwem.

Jednak nie każdy ma  zdolność do nawiązywania więzi oraz interakcji z ludźmi. Osoby, u których zdiagnozowano Zespół Aspergera stanowią szczególne wyzwanie w środowisku edukacyjnym. O takim uczniu mówi się , że jest outsiderem,  „ trudnym dzieckiem”, „trudnym uczniem”, a później „trudnym pracownikiem”. Zespołu Aspergera, ani autyzmu nie da się wyleczyć, nie można także, jak sądzą niektórzy, z nich wyrosnąć. Można jedynie nauczyć się, jak lepiej obchodzić się z dzieckiem dotkniętym takimi zaburzeniami. Niestety przyszłych nauczycieli ani pracodawców nie uczy się tego na studiach, ani na kursach przygotowawczych do zawodu. Aby osoby ze zdiagnozowanym Zespołem Aspergera nie były postrzegane w kategorii „ trudnych”, należy zadać sobie pytanie: z czego wynika jego zachowanie?

Zespół Aspergera jest  zaburzeniem o charakterze łagodnym, ze spektrum autyzmu. Zespół Aspergera i autyzm posiadają wspólne cechy, takie jak problemy społeczne i wycofanie. Zaburzenie to obejmuje przede wszystkim upośledzenie umiejętności społecznych, trudności w akceptowaniu zmian, ograniczoną elastyczność myślenia oraz szczególnie pochłaniające, obsesyjne zainteresowania. Dorośli z tym zespołem uważani są często za ekscentryków, osoby zamknięte w swoim świecie, które całą swoją uwagę skupiają jedynie na pasjach/hobby. Leczenie opiera się przede wszystkim na terapii behawioralnej oraz kognitywnej. Świadomość społeczeństwa o Zespole Aspergera (ZA)  jest   niska, dlatego trzeba dbać o jej poszerzanie. Zaburzenie Zespołu Aspergera nie jest upośledzeniem umysłowym, tylko społecznym. To bardzo istotne, by dostrzegać tę subtelną różnicę. Osoby z ZA często wydają się oderwane od rzeczywistości, spoglądające na świat zza niewidzialnej szyby. Upośledzenie osób z Zespołem Aspergera skupia się wokół deficytu umiejętności społecznych. Mają oni problem z akceptowaniem zmian oraz ograniczoną elastyczność myślenia. Charakteryzują się także brakiem empatii i ograniczonymi zdolnościami do budowania relacji międzyludzkich, ale mają niezwykłe, wręcz obsesyjne zainteresowania w konkretnym kierunku czy dziedzinie. Zatrudnienie takiej osoby wymaga specjalnego podejścia i wyrozumiałości, na co większość pracodawców nie może lub nie chce sobie pozwolić. Wszystko przez brak całkowity znajomości problemu.

Jakie wobec tego mogą być przykładowe zawody dla uczniów z Zespołem Aspergera?

Osoby z Zespołem Aspergera można podzielić na grupy, które różnią się od siebie najsilniejszymi cechami jednostek, które kwalifikują je do konkretnej pracy lub przeciwnie. Schemat jest uogólniony, ale ma na celu pokazać, że do każdego należy podejść indywidualnie.

Odpowiednie zawody dla osób z wyobraźnią przestrzenną:

  • Informatyka i oprogramowanie komputerowe: obszerna dziedzina z wieloma miejscami pracy, dostępnymi szczególnie w automatyce przemysłowej, projektowaniu oprogramowania dla komputerów biznesowych, systemów komunikacyjnych i sieciowych.
  • Praca rysownika: rysunek techniczny i grafika komputerowa.
  • Kreślarstwo jest znakomitym miejscem startu do wielu interesujących zawodów technicznych.
  • Sztuka reklamy: reklamy i skład graficzny można wykonywać jako freelancer (pracownik nieetatowy).
  • Fotografia: klasyczna i filmowanie kamerą można wykonywać jako freelancer.
  • Treser lub technik weterynaryjny: treser psów, konsultant problemów z zachowaniem zwierząt.
  • Mechanik samochodowy: osoba z ZA umie zwizualizować działanie całego samochodu.
  • Naprawa sprzętu komputerowego, małych urządzeń i kosiarek.
  • Technik laboratoryjny: konstruuje i modyfikuje wyspecjalizowany sprzęt laboratoryjny.
  • Projektant stron www: po znalezieniu dobrego niszowego rynku osoba z ZA może pracować jako freelancer.
  • Animacje komputerowe: osoby z wyobraźnią przestrzenną mogą być bardzo dobre na tym polu, lecz istnieje na nim większa rywalizacja niż w programowaniu dla biznesu lub przemysłu.
  • Nadzór techniczny budynków: naprawa zepsutych rur, okien i innych rzeczy w kompleksie mieszkalnym, hotelu lub biurowcu.
  • Nadzór techniczny fabryki: naprawa i konserwacja wyposażenia fabrycznego.

Zawody odpowiednie dla osób ze słabą wyobraźnią przestrzenną, ze zdolnościami w obszarze matematyki, muzyki lub faktów:

  • Księgowość: osoba z ZA może stać się bardzo dobrym w wyspecjalizowanym obszarze, takim jak np. podatki od dochodów.
  • Bibliotekoznawstwo, bibliotekarz pomocniczy.
  • Programowanie komputerowe mniej wizualnego typu.
  • Inżynieria: elektryczna, elektroniczna i chemiczna inżynieria.
  • Dziennikarz: bardzo dokładna znajomość faktów przez osobę z ZA.
  • Korektor tekstów: wiele osób z Zespołem Aspergera pracuje niezależnie dla większych wydawnictw.
  • Taksówkarz: osoba z ZA zna lokalizację każdej ulicy.
  • Magazynier, nadzoruje towary przechowywane w magazynie.
  • Technik laboratoryjny – nadzór wyposażenia laboratoryjnego.
  • Pracownik banku: osoba z ZA jest bardzo dokładna w liczeniu pieniędzy. Wiąże się ze znacznie mniejszym obciążeniem pamięci krótkoterminowej niż w przypadku przeciążonego kasjera szybko wydającego resztę.
  • Nadzór nad dokumentacją: zna miejsce przechowywania każdego dokumentu.
  • Telemarketer: osoba z ZA powtarza wciąż tę samą kwestię, sprzedając przez telefon. Problemem może być jedynie hałaśliwe otoczenie.
  • Statystyk: praca w wielu różnych obszarach, takich jak badania, urzędy statystyczne, kontrola jakości przemysłowej, ministerstwo rolnictwa, itp.
  • Fizyk lub matematyk: w tym obszarze jest bardzo niewiele miejsc pracy. Tylko bardzo błyskotliwe osoby mogą zdobyć i utrzymać pracę. Znacznie więcej miejsc pracy jest przy programowaniu komputerowym i bankowości.
  • Zawody dla osób z ZA i autyzmem z małymi umiejętnościami werbalnymi. Ich praca powinna ograniczać kontakty z innymi ludźmi i dawać możliwość indywidualnej organizacji czasu i zajęć:
  • Odkładanie na półce książek w bibliotece: osoba z ZA umie zapamiętać cały system katalogowy i lokalizację półek.
  • Składanie produktów z części w fabryce, szczególnie w przypadku cichego otoczenia.
  • Punkt ksero: wykonywanie fotokopii.
  • Sprzątanie, układanie produktów na półkach w wielu typach magazynów.
  • Punkt recyklingu, praca przy sortowaniu.
  • Dom towarowy: załadowywanie ciężarówek, układanie pudełek.
  • Ogrodnictwo: koszenie trawników i prace ogrodnicze.
  • Restauracja typu fast food: sprzątanie i prace kuchenne mało obciążające pamięć krótkoterminową.
  • Opieka nad roślinami: podlewanie roślin w dużym biurowcu.

Warto wspomnieć  o zawodach, które są nieodpowiednie dla osób z autyzmem lub Zespołem Aspergera. Zawody te w wysokim stopniu obciążają pamięć krótkoterminową:

  • Kasjer: szybkie wydawanie reszty zbytnio obciąża pamięć krótkoterminową.
  • Kucharz w barze szybkiej obsługi: musi realizować wiele zamówień i gotować wiele różnych potraw w tym samym czasie.
  • Kelner: szczególnie trudne w przypadku obsługiwania wielu stołów.
  • Dyspozytor taxi: musi zwracać uwagę na zbyt wiele rzeczy.
  • Wprowadzanie danych: niewłaściwa praca dla osób z problemami z małą motoryką.
  • Makler: całkowicie niemożliwe.
  • Kontroler lotów: przeładowanie informacyjne i stres.
  • Recepcjonista i telefonista: problemy przy przeładowaniu centrali telefonicznej i zbyt wielu wezwaniach.

Pracodawca, zatrudniając osobę z Zespołem Aspergera,  powinien jednak być świadomy ograniczeń jakie niesie ZA, głównie w sferze społecznej. Dla wielu osób z ZA odpowiednim wyborem jest przede wszystkim  informatyka i jest to wielce prawdopodobne, że wielu najlepszych programistów ma ZA lub niektóre jego cechy. Osoby z ZA powinny zrekompensować swoje niskie umiejętności społeczne przez wyspecjalizowanie się w jakiejś wąskiej dziedzinie, tak, by pracodawca “kupił” ich umiejętności zawodowe pomimo braków w sferze społecznej. Osoby takie powinny się nauczyć kilku niezbędnych do przetrwania umiejętności, ale mogą także zyskać przyjaciół poprzez podzielanie tych samych zainteresowań.  Idealna praca dla osób z ZA powinna mieć jasno określony cel lub punkt końcowy. Ważne jest również , aby w czasie rozmowy kwalifikacyjnej “sprzedać” swoje umiejętności, a nie swoją osobowość.

Czy uczeń ze zdiagnozowanym Zespołem Aspergera jest trudnym pracownikiem? Luke Jackson, w  książce, która poniekąd jest przewodnikiem, napisał : „Jeśli chodzi o mnie, to mam jedną rzecz niezwykłą – inni nazywają to niepełnosprawnością, a ja nazywam to darem.  To Zespół Aspergera.”

Osoby z Zespołem Aspergera mają bardzo wiele do zaoferowania swoim pracodawcom. Są oni bardzo wytrwali i cierpliwi, czyli łączą coś, czego coraz częściej brakuje młodemu pokoleniu. Dodatkowo, z pozytywnych cech osób z ZA wyróżnia się szczerość, uczciwość, umiejętność wychwytywania błędów i koncentracji oraz zamiłowanie do zajęć rutynowych. Wyjątkowa dbałość o szczegóły i skrupulatność są cennymi cechami w wielu zawodach, a są jednocześnie standardowymi zachowaniami osób z Zespołem Aspergera. Często mają ponadprzeciętny iloraz inteligencji, a dzięki wyspecjalizowaniu się w jednej dziedzinie uchodzą za wręcz genialne. Wyjątkowe zdolności i zainteresowania charakterystyczne dla każdej osoby z Zespołem Aspergera są niejednokrotnie rozwinięte niemal perfekcyjnie.

Obecnie, na  rynku pracy istnieje zapotrzebowanie na „erudytów”, ludzi wybitnych w swoich dzie­dzinach. Właśnie dlatego jest to dobry czas dla osób z Zespołem Aspergera. Po­nadprzeciętne zdolności w dziedzinie matematyki, fizyki, geografii itp. mogą być bardzo dobrym kapitałem dla potencjalnych pracodawców. Jeśli osoba z Zespołem Aspergera otrzyma zadanie z kręgu swych szczególnych zainteresowań, wyka­zuje niezwykłą motywację i dokładność, aby to zadanie wykonać jak najlepiej.

W Polsce niestety na dzień dzisiejszy nie ma  systemu wspomagania w zatrudnieniu osób z Zespołem Aspergera, nie ma również żadnych danych na temat tego gdzie i w jakim sektorze te  osoby  mogłyby znaleźć pracę. Jedno jest pewne: ich potencjał mimo że jest ogromny, nie jest wykorzystywany przez pracodawców, dlatego wielu z nich – mimo dobrego wykształcenia, czasami ponadprzeciętnych umiejętności pozosta­je często  na utrzymaniu rodziny, żyjąc w poczuciu nieudolności, bezradności i bezsilności…

 

Mirosława Kulczyk

PPP  w Pszczynie 

Źródła:

  1. Grandin T. “Choosing the Right Job for People with Autism or Asperger’s Syndrome”

Petaschnick J. “Autism no obstacle”

  1. Luke Jackson: „ Świry, dziwadła i Zespół Aspergera”
  2. Klaudia Rosińska: „Możliwości zawodowe osób z zespołem Aspergera na rynku pracy”
  3. Tłumaczenie tekstu z jęz. angielskiego, Fundacja SYNAPSIS, Artykuł w oryginale znajduje się pod adresem www.autism.org/temple/jobs.html